Wist u dat ... Europese grenzen inmiddels in Afrika liggen?

Weblogbericht | 11-09-2025 | Prof. mr. dr. Maartje van der Woude

Verschuivende grenzen van Europa

De Europese Commissie, gestimuleerd door Nederland en andere lidstaten, heeft zich de afgelopen jaren sterk gericht op het beperken van irreguliere migratie. Daarbij gaat men ervan uit dat het eerder tegenhouden van migranten de kans verkleint dat zij ‘Fort Europa’ bereiken. Hiervoor werkt de EU intensief samen met Afrikaanse landen die op migratieroutes liggen naar Europa, zoals Libië en Niger, zoals het ook doet met Turkije. Via deze samenwerkingen, vaak in de vorm van migratiepartnerschappen of -deals, ontvangen landen een combinatie van financiële steun, materiaal, trainingen en gunstigere handels- en visa-afspraken in ruil voor onder andere strengere grensbewaking en het tegenhouden van irreguliere migranten.

Deze strategie is structureel verankerd in het Europese migratiebeleid. Met het EU Emergency Trust Fund for Africa (EUTF) is sinds 2015 ongeveer 5 miljard euro beschikbaar gesteld om migratie ‘bij de bron’ te stoppen. Ter vergelijking: de EU spendeert ongeveer 2 miljard euro per jaar aan humanitaire hulp wereldwijd. Later is deze lijn doorgezet in andere Europese en Nederlandse fondsen voor ontwikkelingssamenwerking. Terwijl ontwikkelingssamenwerking traditioneel gericht is op armoedebestrijding, economische groei en investeringen in onderwijs en gezondheidszorg, worden deze gelden nu vaker aangewend voor projecten met (ook) migratiedoeleinden, zoals grenscontroles en het bevorderen van terugkeer en (her)integratie van migranten.

Een wederdienst

In de praktijk betekent dit dat ontwikkelingsgelden soms worden ingezet als instrument om de Europese grens te verleggen: landen die migranten tegenhouden of terugnemen, krijgen meer geld. Landen die dat weigeren, worden gekort of samenwerking wordt stopgezet. Zo ontving Ethiopië 300 miljoen euro nadat het akkoord ging met de terugkeer en herintegratie van uitgeprocedeerde migranten. Ook Marokko heeft zich een welwillend partner getoond. In 2023 stopte het 87.000 migranten, een forse stijging ten opzichte van de jaren daarvoor. Marokko krijgt hiervoor budget en trainingen op het gebied van grensbewaking. In ruil voor deze medewerking aan het bewaken van de Europese grenzen, steunen verschillende EU-landen nu Marokko’s claim op de Westelijke Sahara.

Gevolgen voor Afrikaanse landen

De gevolgen van deze EU-aanpak komt echter steeds vaker in conflict met Afrikaanse ambities rond regionale programma’s voor vrij verkeer van mensen, diensten en goederen. De focus op migratiebeheersing ondermijnt met name het vrije verkeer binnen ECOWAS, de regionale samenwerking tussen landen in West-Afrika, waar burgers zich zonder visum tussen lidstaten mogen bewegen (zoals we dat ook binnen de EU kennen). Dit creëert spanningen, omdat regionale mobiliteit essentieel is voor economische en sociale ontwikkeling, en voor veel nomadische bevolkingsgroepen, zoals de Toeareg en Fulani, een economische noodzaak en manier van leven is.

De verschuivende grenspolitiek heeft bijvoorbeeld in Niger nadelige gevolgen gehad. EU-investeringen in migratiemanagement hebben de economische situatie van de lokale bevolking, met name in en rond Agadez (een migratiehub midden in de Sahara), niet verbeterd en soms zelf verergerd, omdat de economie rondom migratie een belangrijke bron van inkomen is. Denk aan hotels, handelaars, buschauffeurs en gidsen. Migratieroutes zijn nu clandestien, gevaarlijker en dus duurder geworden. Dit heeft bijgedragen aan een toename van banditisme en economische malaise en een verminderd vertrouwen in lokale autoriteiten.

Daarnaast kan de Europese aanpak leiden tot het versterken van autoritaire regimes. Door het leveren van surveillancetechnologie, voertuigen en trainingen krijgen (lokale) autoriteiten middelen in handen die ook kunnen worden ingezet tegen de eigen bevolking. Zo groeit het risico dat grensbewaking en migratiecontrole worden gebruikt om politieke tegenstanders te onderdrukken of anderszins mensenrechten te schenden.

Verschuivende grenzen

De verschuiving van de Europese buitengrens naar met name Afrikaanse landen is inmiddels een structureel onderdeel van het Europese en Nederlandse migratiebeleid geworden. Daarmee is de gekoesterde wens van ‘grip op migratie’ niet langer een Europese aangelegenheid, maar ook een verantwoordelijkheid die steeds vaker bij Afrikaanse landen wordt neergelegd. Dit roept vragen op over hoe migratiebeleid bijdraagt aan of juist in de weg zit van ontwikkelingsdoelen, regionale stabiliteit en duurzame partnerschappen.

Wanneer grenzen opschuiven, heeft dit een complexe impact op de landen waar die nieuwe grenzen komen te liggen. Het is belangrijk deze ontwikkelingen goed te blijven volgen – precies wat de Adviesraad Migratie samen met de Adviesraad voor Internationale Vraagstukken momenteel doet in ons adviestraject ‘Kansen en risico’s bij de totstandkoming en uitwerking van migratiepartnerschappen’. Daarbij mogen we niet blind zijn voor mogelijke gevolgen van deze partnerschappen en moeten we, waar nodig, kunnen bijsturen. Dit alles met oog voor zowel de Europese als Nederlandse beleidsdoelen en de lokale en regionale realiteit aan de andere kant van de grens.